Witold Hoppel

 

SKALNIAK - OZDOBA OGRODU

1. WSTĘP

Skalniak jest jednym z najciekawszych elementów ogrodu. Spełnia on funkcję ozdobną, ale również tworzy dla roślin odpowiednie środowisko, przede wszystkim w zakresie warunków glebowych. Istnieją "tysiące" pomysłów na budowę skalniaków i większość z nich jest dobra. W niniejszym artykule zostaną przedstawione własne doświadczenia i wskazówki autora w zakresie budowy skalniaków zdobyte w jego ogrodzie, przy korzystaniu z porad kolekcjonerów czeskich. Natomiast słabo w tym zakresie przydaje się polska literatura. Skalniak powinien stworzyć warunki glebowe i ekspozycyjne dla uprawy roślin skalnych zbliżone do naturalnych - zapewnić właściwą ilość wilgoci w glebie, zbliżony do naturalnego skład i odczyn podłoża oraz intensywność oświetlenia preferowaną przez poszczególne gatunki roślin. Celowo powyżej nie użyto określenia "rośliny górskie", ponieważ te, które rosną w górskich lasach, nad potokami czy w miejscach o grubej warstwie humusu nie wymagają skalniaka. Należy jednak zdać sobie sprawę, że niektóre gatunki wysokogórskie, nawet rosnące w Polsce, są nie do utrzymania w warunkach nizinnych. Po prostu nie jesteśmy w stanie zapewnić im w długim czasie odpowiednio wysokiej wilgotności powietrza, silnego wiatru wiejącego na wysokości powyżej 1500 m, czy uchronić przed skutkami upałów. Takimi trudnymi roślinami są np. pochodzące z Tatr: skalnica seledynowa (Saxifraga caesia), goryczka przezroczysta (Gentiana frigida) czy biała sasanka górska (Pulsatilla montana).

Należy zdać sobie sprawę, że skalniak usypany ze zwykłej gleby ogrodowej, na którym ułożono polne kamienie będzie tylko kopcem ziemi. Można na nim posadzić zwykłe byliny lub mniej wymagające iglaki, co nie da nam upragnionego efektu - namiastki gór w ogrodzie. Zbudowanie skalniaka z polnych kamieni jest możliwe, ale trzeba do tego dużych zdolności plastycznych. Niezbyt nadają się do budowy również inne rodzaje skał czy kamienie o zaokrąglonych kształtach czyli tzw. otoczaki. Powinny to być kamienie łamane, o naturalnych, ostrych krawędziach, takie, jakie spotyka się w górach.

Im skalniak będzie bardziej podobny do naturalnego środowiska, tym będzie tworzył lepszy efekt. W okolicach górskich, podgórskich czy na Wyżynie Krakowsko-Częstochowskiej czasem można wykorzystać naturalne skały odsłaniając je spod warstwy gleby i tylko nieznacznie uzupełniając dodatkowymi elementami. Przepiękny efekt można uzyskać, jeśli przez taki ogród płynie naturalny strumień. Niby nowoczesne, awangardowe skalniaki np. zbudowane z betonowych elementów czy stalowych konstrukcji raczej nie sprawdzają się jako środowisko dla roślin, ale również niezbyt dobrze się prezentują. Są one budowane w regionach, gdzie pozyskanie naturalnych kamieni jest bardzo trudne, niemożliwe lub związane z niesamowicie wysokimi kosztami - np. w niektórych rejonach Stanów Zjednoczonych.

 

2. WYBÓR MIEJSCA

Skalniak może znajdować się w różnych miejscach i łatwo go wkomponować w ogród. Bezwzględnie nie powinien znaleźć się bezpośrednio pod dużym drzewem lub w innym silnie zacienionym miejscu, najlepsze są miejsca nasłonecznione czy znajdujące się w lekkim półcieniu. Silnie zacieniona może być pewna niewielka część skalniaka, którą wykorzystać można dla roślin wymagających takiego stanowiska. Bardzo dobrze skalniak komponuje się z trawnikiem czy oczkiem wodnym. Może znaleźć się na środku trawnika lub w sąsiedztwie słabo rosnących albo kolumnowych iglaków. Skalniak może być nawet oparty o ścianę budynku lub murek lub tworzyć skarpę.

 

3. RODZAJ KAMIENI

Drugą decyzją, która silnie wpłynie na charakter naszego skalniaka będzie wybór kamieni. Można zastosować różne rodzaje, ale trzeba podjąć decyzję, czy to ma być skalniak o odczynie obojętnym, wapiennym czy kwaśnym.

Wiele roślin górskich wyspecjalizowało się w wyborze podłoża. Najwięcej uprawianych w Polsce rołsin skalnych preferuje odczyn zasadowy (ph powyżej 7), czyli należy użyć dla nich skał wapiennych. Skały wapienne mają tą właściwość, że łatwo się wypłukują i przeważnie dość dobrze utrzymują pierwotną barwę. Bardzo ładne, twarde wapienie pochodzą z kamieniołomu w Wojcieszowie pod Jelenią Górą. Można je często kupić w wyspecjalizowanych składach. Może nie tak piękne, ale równie użyteczne są wapienie osadowe z rejonu Kujaw. Właściwie każdy rodzaj wapienia z dowolnych okolic w Polsce nadaje się do wykonania skalniaka i każdy ma swoje zalety.

            Natomiast nadzwyczajnymi kamieniami są wapienne tufy - niestety nie występują w Polsce, a prawdopodobnie jeszcze ich nikt nie sprowadza w celach handlowych. Można próbować je zdobyć w Czechach lub na Słowacji. Jest to lekki kamień, stosunkowo kruchy, o strukturze gąbki, w którym bezpośrednio można sadzić rośliny. Dzięki tej strukturze, korzenie roślin mogą wrastać w kamień, bezpośrednio z niego czerpać wodę oraz chłodzić się w jego wnętrzu.

Dość dobre efekty daje użycie piaskowca, który ma odczyn obojętny, stąd jest tolerowany przez dużą część roślin, a poprzez dodanie odpowiednich składników do podłoża można uzyskać żądane pH. Niestety - jasny piaskowiec bardzo szybko zmienia swój kolor na brudno-szary i wówczas niezbyt dobrze prezentuje się w ogrodzie. Natomiast piaskowiec czerwony nie wygląda naturalnie.

Pięknym i niebrudzącym kamieniem jest granit, ale efekty "artystyczne" jego użycia są mizerne, nadaje się do pewnych wyjątkowych zastosowań - na murki, krawężniki, akcenty kolorystyczne. Pamiętać należy o tym, że nada skalniakowi nieco kwaśny odczyn.

Odkryciem autora niniejszego artykułu jest amfibolit, to niezbyt efektowny, szary kamień, używany w postaci tłucznia lub grysu do budowy dróg. Ma on odczyn lekko kwaśny, ale bardzo dobrze rosną w nim np. lewizje (Lewisia), , towsendie, szczawiki z gatunków Oxalis adenophylla oraz eneaphylla oraz wiele innych roślin nie tolerujących wapna.

Do wyjątkowego celu nadaje się posiadający nieco kwaśny odczyn łupek serycytowy - kamień, który można samodzielnie dzielić przy pomocy przecinaka i młotka na plastry o grubości nawet tylko 1 cm. Otóż świetnie nadaje się on do budowy kaskad i górskich strumieni. Jest to kamień, który bardzo słabo się wypłukuje, co w tym przypadku jest zaletą. Nie zaleca się budowy tych elementów z miękkich wapieni, ponieważ ich wypłukiwanie przyczyni się do wzrostu ph wody, czego nie lubi większość roślin wodnych, a uwielbiają glony, które będą nam zarastać strumień i oczko wodne.

Z łupka serycytowego można również zbudować skalniak szczelinowy, co pokazano na jednej z ilustracji.

W handlu można znaleźć wiele innych rodzajów kamienia, np. inne łupki, serpentynit, które nadają się do budowy skalniaków, ale ograniczeniem może być wymaganie podane w dalszej części tekstu, że prawidłowy skalniak to nie tylko kamienie i ogrodowa gleba - aby rośliny dobrze się na nim czuły i rosły, potrzebny jest tłuczeń tego samego lub podobnego rodzaju, co kamienie.

 

4. CO LUBIĄ ROŚLINY SKALNE

Jak ktoś chodzi po skalistych partiach gór, to łatwo zauważy, że rośliny te przeważnie lubią wilgoć, ale rzadko stojącą lub długo utrzymującą się w korzeniach wodę. Podłoże pod rośliny górskie, szczególnie te trudniejsze, musi być bardzo przepuszczalne, w zasadzie kamieniste z niewielkim dodatkiem próchnicy czy gleby ogrodowej. Objętościowy udział gleby w podłożu do skalniaka powinien być w granicach od 10 do 30 %. Jak największy udział w podłożu powinien mieć grys kamienny, a jeszcze lepiej tłuczony niesortowany kamień - taki jak w naturze. Niestety ten ostatni jest trudniej dostępny, ponieważ grysy sortowane mają najszersze zastosowanie w budownictwie i dlatego o wiele łatwiej jest je kupić. Nadzwyczaj ważnym dla roślin czynnikiem jest ich usytuowanie w stosunku do słońca - są rośliny znoszące lub lubiące słońce przez większość dnia, ale są również takie, które należy sadzić w cieniu - za kamieniem lub na północnych zboczach skalniaka. Spora grupa roślin powinna być sadzona na zboczach zachodnich lub wschodnich, na których słońce świeci intensywnie tylko przez część dnia. Do tych ostatnich należy np. część skalin. Dobrze na rośliny górskie wpływa sąsiedztwo oczka wodnego lub strumyka, co zwiększa wilgotność powietrza.

 

5. KONSTRUKCJE SKALNIAKÓW

Skalniak przede wszystkim powinien wyglądać naturalnie i przypominać górskie zbocze lub skałkę wystającą gdzieś na wysokogórskiej grani. Wykonanie naturalnie wyglądającego skalniaka wymaga bardzo dużo pracy - im bardziej naturalnie ma wygladać, tym więcej czasu będzie potrzeba na jego zaplanowanie, dobór i zakup materiałów oraz wykonanie.

Z powyższego tekstu można wysnuć pewien wniosek - skalniak składa się z kamieni stanowiących przede wszystkim ozdobę i ewentualnie osłonę przed słońcem oraz podłoża wypełniającego przestrzenie pomiędzy kamieniami i pod nimi. Kamienie stabilizują również temperaturę gleby w ciągu doby oraz pomagają w utrzymaniu wilgoci. W zasadzie kamienie powinny być tego samego rodzaju lub przynajmniej podobne, co podłoże, szczególnie pod względem barwy i budowy. Przykładowo - okropnie będzie wyglądać skalniak z granitowym podłożem i jasnymi wapiennymi kamieniami. Najlepiej zakupić kamienie i grys z tego samego źródła, choć nie jest to łatwe poza zakupami bezpośrednio w kamieniołomie.

Skalniak może mieć trzy główne składniki: podkład, podłoże i kamienie. Grubość warstwy podłoża z kamieniami powinna być rzędu 20 - 30 cm. Oczywiście kamienie mogą mocno wystawać z podłoża, podana grubość jest wartością bardzo orientacyjną. Podkład to warstwa, której nie widać - coś w rodzaju fundamentu skalniaka. Jedyne wymaganie dla podkładu jest takie, że powinien on być przepuszczalny. Można więc użyć gruzu betonowego czy ceglanego, żwiru, mieszaniny ziemi ogrodowej i żwiru, natomiast nie powinna być użyta glina. Piasek rzeczny też nie będzie najlepszym materiałem. Podkład może być zastąpiony podłożem, będzie to dla skalniaka korzystne. Zaproponowany skład podkładu powoduje, że jest on tańszy, łatwiejszy do uzyskania czy stwarza okazję pozbycia się z ogrodu zbędnych materiałów - np. pozostałych po budowie.

Rozpoczynając budowę małego skalniaka (o wysokości do około 50 cm) należy najpierw wybrać ziemię na głębokość 20-30 cm i zasypać podkładem, a następnie usypać kopiec z podłoża o wysokości i kształcie zbliżonym do założonego. Na to poukładać kamienie ,a przestrzenie między nimi wypełnić dobrze podłożem, do lepszego wypełnienia można wielokrotnie polewać cały skalniak silnym strumieniem wody i upychać podłoże pomiędzy kamienie przy pomocy kija czy innego wąskiego narzędzia. Podłoże będzie się ubijać pomiędzy i pod kamieniami, więc należy je uzupełniać.

Budując wyższy skalniak nie ma potrzeby wybierania rodzimego gruntu, ale trzeba pamiętać wówczas o odpowiednim doborze roślin na obrzeża, ponieważ ich korzenie sięgać będą gleby ogrodowej. Innym rozwiązaniem jest odpowiednie wybranie gleby rodzimej dookoła skalniaka, tak żeby rośliny rosnące przy brzegach miały zapewnione nie gorsze warunki glebowe, niże te w wyższych partiach.

Najważniejszym czynnikiem jest skład podłoża - proporcje poszczególnych składników nie są dokładnie określone ani precyzyjnie wymagane. Jednak zawartość gleby ogrodowej czy jeszcze lepiej - kompostowej, z dużą ilością humusu,  powinna być w nim rzędu tylko 10-30 %. Resztę powinien stanowić tłuczeń skalny, nalepiej o zróżnicowanej gradacji ...np. 0 - 30 mm oraz żwir (nie piasek). Zastosowanie grysu kamiennego o wymiarze np. 4 - 8 mm spowoduje, że skalniak nie będzie wyglądać naturalnie, chociaż są sytuacje wyjątkowe, gdzie taka jednolitość wygląda dobrze.

Przeciętne nachylenie zboczy skalniaka do poziomu gruntu nie powinno przekraczać 45 º - powyżej tej wartości należy oczekiwać zsuwania się podłoża w dół i wypłukiwania jego drobnych składników podczas podlewania czy silniejszego deszczu. W zasadzie należy stosować nachylenia do 20 - 30 º. Przy większych można zastosować "tarasowy" kształt skalniaka, gdzie kamienie tworzą ściany utrzymujące podłoże.

Nietypowym skalniakiem jest usypana z amfibolitu i ziemi ogrodowej dość płaska górka o nachyleniu zboczy rzędu 20 º. Na niej umieszczone są ozdobne akcenty z granitu, po których można chodzić i wykorzystać do odchwaszczania czy sadzenie roślin. Na takim skalniaku świetnie się czują rośliny lubiące lekko kwaśny odczyn gleby.

Specjalnym rodzajem skalniaka jest coś, co można nazwać "skalnym zagonem". Taką dość dziwną konstrukcję należy zastosować wówczas, kiedy w ogrodzie jest za dużo skalniaków lub nie pasują one do ogólnej kompozycji. Jego zrobienie polega na wybraniu ziemi na głębokość około 30 cm i wypełnieniu powsałego dołu podłożem wg zasad podanych powyżej tak, aby powstał zagon o powierzchni znajdującej się 5-10 cm powyżej poziomu naturalnego gruntu. Zagon taki należy otoczyć krawężnikiem - najlepiej z naturalnych kamieni, aby podłoże nie rozsypywało się i ułożyć na nim trochę kamieni do ozdoby lub do cieniowania roślin. Kamienie te mogą być bardzo ozdobne, ale muszą komponować się dobrze z podłożem.. Pokazany na fotografii zagon wykonany został na podłożu z amfibolitu i świetnie na nim rosną m. in. lewizje, delospermy, niektóre pierwiosnki sztywnolistne (np. Primula hirsuta), akantolimony oraz rośliny wymagające doskonałego drenażu i podłoża obojętnego lub kwaśnego.

W zasadzie do budowy skalniaka nie należy używać żadnych spoiw, można to uczynić tylko wyjątkowo w celu umocowania kamieni, jednakże zaprawa murarska nie powinna być widoczna. Zaprawy można używać też do łączenia kamieni o regularnych kształtach, np. kostek lub bloczków granitowych do budowy murków skalnych lub podniesionych zagonów.

Wyjątkowe są skalniaki zbudowane z tufu wapiennego. Istnieje pewna grupa roślin (np. głodki, niektóre skalnice), która w tym podłożu świetnie się czuje, tworząc po kilku latach uprawy zwarte poduszki. W celu posadzenie rośliny w tufie należy wywiercić otwór o średnicy 20-40 mm, nie należy przy tym korzystać z wiertarki udarowej, ponieważ można doprowadzić do pęknięcia kamienia. Wykonując otwór wskazane jest najpierw wywiercić otwór o mniejszej średnicy, a potem dopiero o dużej. Roślina do posadzenia w otworze musi być mała, ale dobrze ukorzeniona. Wokół szyjki korzeniowej należy umieścić drobne kamienie, żeby zapobiec gniciu w czasie dużej wilgotności, a szczególnie podczas mokrej jesieni i zimy. Możliwe jest wykonanie całego skalniaka z jednego ogromnego kawałka tufy, tak jak to jest w ogrodzie w miejscowości Dobruška w Czechach.

Na skalniakach, szczególnie większych, należy pomyśleć o ścieżkach, z których korzystać się będzie podczas jego pielęgnacji. To też jest pole do wprowadzenia swoich pomysłów. Mogą to być odpowiednio ułożone płaskie kamienie, wysypany tłuczeń z tego samego rodzaju skał, co reszta skalniaka. Na małych skalniakach ścieżka nie musi być wyraźnie zaznaczona - wystarczy, że znajdzie się na nim kilka odpowiednio i stabilnie ułożonych kamieni. Na ścieżkach raczej nie będą się dobrze komponowały elementy z innych materiałów, np. drewna czy betonu, nawet odpowiednio ukształtowanego czy zabarwionego.

 

6. SADZENIE ROŚLIN

Dobór roślin na skalniak jest dość skomplikowany, być może uda się temu zagadnieniu poświęcić oddzielny artykuł. Będą to przeważnie byliny, najlepiej poduszkowe i niezbyt ekspansywne. Przykładowo - bardzo popularny floks szydlasty szybko zacznie zajmować miejsce przeznaczone dla innych roślin i trzeba go będzie mocno przycinać. Wskazane jest posadzenie iglaków, ale nie mogą to być drzewa silnie rosnące np. typowe odmiany tuji czy sosen, nawet kosodrzewiny. Takie można sadzić na wielkich skalniakach o powierzchni przynajmniej 50 - 100 m². Trzeba zdobyć iglaczki szczepione lub bardzo wolno rosnące. Niewielki cień utworzony przez takie drzewka jest bardzo pożyteczny dla pewnych gatunków roślin. Pięknie na skalniaku wyglądają rośliny formalnie będące drzewami - ale mające wysokość 2-3 cm, czyli płożące się wierzby. Trzeba je jednak silnie przycinać.

            W zasadzie rośliny skalne powinno się sadzić w warunkach zbliżonych do tych, w jakich występują w naturze - jeśli nie posiadamy wiedzy o uprawie danej rośliny, należy sprawdzić, gdzie występuje w naturze. Tylko niektóre rośliny skalne, ale są to wyjątki, wymagają przy uprawie na nizinach innych warunków oświetleniowych lub rodzaju gleby niż w naturze.

            Efekt wykonania skalniaka nie będzie szybki - pierwsze radości sprawi nam po upływie około roku, kiedy pierwsze rośliny zakwitną, ale skalniak zrobi się naprawdę piękny po 2 - 3 latach.

 

Dobre rady - czasem śmieszne

a)                  Najlepszym narzędziem do odchwaszczania skalniaka wcale nie są te kupione w specjalistycznych sklepach ogrodniczych, ale jest nim widelec - byle mocny, aluminiowy szybko się powygina.

b)                 Duże szkody na skalniaku mogą powodować ślimaki, szczególnie wśród dzwonków, należy je zbierać lub stosować środki chemiczne.

c)                  Na skalniaku nie należy stosować herbicydów.

d)                 Bardzo nieprzyjemnym gościem może być wątrobowiec, potrafi "zamęczyć" drobniejsze rośliny. Przeciwko niemu można, a właściwie należy stosować Mogeton. Szczególnie dobre efekty uzyskuje się w roślinach o sztywnych liściach. Środek ten bardzo rzadko uszkadza rośliny skalne, może to spotkać np.jednoroczną skalnicę o botanicznej nazwie Saxifraga cymbalaria, która ma bardzo delikatne ulistnienie.

e)                  Po 3-4 latach od wykonania widoczne jest zjawisko "zmęczenia skalniaka" - rośliny zaczynają słabiej rosnąć, szczególnie dotyczy to nowych nasadzeń. Wówczas wystapi problem - czy zastosować nawożenie? Na ten temat wśród zaawansowanych hodowców zdania są podzielone - przecież w górach nikt nie stosuje nawozów, szczególnie sztucznych. Otóż dobre efekty można uzyskać przez stosowanie wolnodziałających nawozów typu Osmocote, którym na wiosnę ostrożnie i w małej ilości można posypać naszą skałkę. Pamiętajmy - większe szkody mogą być z przenawożenia, niż nawet z jego całkowitego braku.

f)                   Skalniak jest wieczny - jeśli chodzi o kamienie. Jednakże po około 10 latach może zajść potrzeba odnowienia "konstrukcji", wymiany roślin czyli wykonania remontu generalnego, bo wyczerpią się zasoby podłoża, a jego część może się zsunąć nawet do podstawy. Część roślin może być wykopana i posadzona spowrotem, część nie może być ruszona - np. drzewka i krzewiki, a niektóre -zwyczajnie wymienione na nowe.

g)                  Na zimę zaleca się skalniak nakryć, a przynajmniej rośliny, o których wiadomo, że są mniej odporne na niskie temperatury. Najlepsze są do tego gałązki drzew iglastych - może być problem z uzyskaniem odpowiedniej ich ilości. Okazuje się, że bardzo dobrym materiałem do okrywania są firanki. Zapewniają one również ochronę przed ptakami, bo sroki i wrony wyrządzają czasem poważne szkody. Na firankach ładnie osadza się śnieg i tworzy poduszkę nad roślinami. Ponieważ prawdopodobnie będziemy używać do tego firanek starych, już niepotrzebnych w domu, w miejscach gdzie rosną np. iglaki można po prostu zrobić dziurę, przez którą wysuniemy drzewko na zewnątrz. Jako autor artykułu bardzo polecam ten sposób - stosuję go od wielu lat.